Discurso di Prome Minister di Aruba Evelyn Wever-Croes (Papiamento)

Awe, 19 di december 2022 ta un dia historico: cu forsa retroactivo ta reconoce Arubanonan sclavisa como personanan cu tabatin derecho pa ta liber. Nan tabatin derecho riba libertad y autodeterminacion, pero a kita esakinan for di nan. Awe Estado Hulandes ta reconoce descendientenan di esnan sclavisa como victimanan di crimen contra humanidad, sufrimento historico cu te cu dia di awe tin efecto den nos comunidad y den nos Reino. Ora nos ta papia di sclavitud na Aruba, tocante e crimen contra humanidad aki, e ora ey nos ta papia di tanto sclavitud transatlantico, como di e asina yama sclavitud ‘cora’, pasobra e colonisadornan cu a pisa tera aki a sclavisa e Indjannan tambe cu tabata biba aki. Y esaki ta conta tambe pa descendientenan di catibonan kende nan antecesornan na otro partinan, pues no na Aruba, tabata biba den sclavitud. Boso historia ta di nos tambe. 
E modelo economico yama ‘colonisacion’, ta un modelo cu a aplasta y mutila descendencia y identidad di esnan cadena. Cadenanan di pasado, cu ta sigui determina con den presente nos ta anda cu otro, concientemente y inconcientemente, y cu si nos kier of no, ta haci nos inseparabel di otro. Ya cu e ta un pasado comparti, cu no por anula ni lubida, y e pasado di sclavitud riba nos isla ta un ehempel di esaki. 
Te cu dia di awe e pasado comparti aki ta percura pa friccion den nos Reino. Y awor tambe atrobe tin desunion tocante e manera con a yega na e fecha di 19 di december. Nos tambe el a coy di sorpresa na momento cu a pone nos na altura di e intencion, apenas ocho siman pasa, sin cu nos tabata debidamente envolvi den esey, y sin cu nos tabata cla mes pa esaki. 
Nos lo a prefera pa tur descendiente di esnan sclavisa tabata aki, y tur organisacion cu ta representa nan interesnan, pasobra awe ta bai pa esey. Descendientenan di personanan cu diripiente a ser ranca for di famianan, pais, cultura y tradicionnan. Personanan cu den nan pais di origen tabatin un nomber, cu tabatin un mama y un tata, famianan completamente ranca for di otro. Personanan cu prome cu 1 di juli 1863 tabatin solamente un nomber di dilanti, y despues diripiente a haya un fam tambe.

Pa loke ta trata e Pasado di sclavitud di Aruba:

Gobierno di Aruba ta realisa cu sclavitud, y su efecto na Aruba, no ta un topico popular. Te cu den presente e ta un capitulo di nos historia cu no a haya suficiente atencion. Hopi te cu dia di awe ta te hasta desmenti e topico di sclavitud y su embergadura. Papia tocante di dje ta lanta sentimentonan di incomodidad serca algun persona. Sinembargo, toch hopi di nos antecesornan tabatin di haber cu sclavitud. Sea como persona sclavisa of como doño, ‘sea como catibo of Shon di catibo’. Y hopi famia na Aruba ta descendiente di ambos.
Nos sa cu memey di siglo diesnuebe un di cada cinco Arubiano tabata biba den sclavitud, y cu esnan sclavisa na Aruba tambe tabata lucha pa libertad. Pero nos ta realisa nos mes con sclavitud ta influencia nos pensamento tocante patrimonio cu ta relaciona cu sclavitud? Djis pa menciona un ehempel, gobiernu colonial a descurasha uzo di nos idioma Papiamento, pasobra e tabata un idioma indigno di catibo. 
Pa motibo di e ignorancia aki y incomodidad cu e parti aki di nos historia, Minister di Finansa y Cultura riba 1 di juli di e aña aki a institui un grupo di trabao, pa trece e topico di Sclavitud bou di atencion di e pueblo. Na augustus e ministerio a produci e documental “Historia di sclavitud na Aruba”. Nos a start e dialogo cu e diferente organisacionnan, y lo continua cu esaki y lo sigui amplia cada bes e cantidad di participantenan. Archivo Nacional di Aruba ta mantene e archivo di pasado di sclavitud, tanto fisicamente como digital. Y pa medio di tecnologia contemporaneo ta pone informacion na disposicion di investigador- y ciudadanonan, descendientenan, como cu tur hende tin drecho pa siña tocante su procedencia, y por haci esaki solamente posibel si e informacion necesario ta accesibel y disponibel. Asina ta garantisa continuidad di informacion.

Pa loke ta trata e declaracion di 19 di december di Hulanda

Si, nos preferencia tambe tabata pa pospone e momento aki pa 1 di juli otro aña, y nos preferencia ta tambe pa envolvi tantu nos na Aruba, como organisacionnan di interes den Reino, mas den e proceso te cu awor. Pero esey no ta kita cu tur disculpa sincero, semper ta bonbini. Y pa e motibu ey nos ta aki awe. 
Nos no por cambia nos pasado, pero hustamente pa evita cu nos ta keda ripiti e mes erornan, nos mester acepta esaki. Esaki ta pone cu nos ta haya un miho bista di for di unda nos ta bin. Cu como resultado, cu nos ta haci escogencianan mas conciente den presente, y den futuro.
Ta pa e motibo aki tambe cu nos ta gradici Estado Hulandes pa a dal e prome stap aki.
Mi ta haya sinembargo cu e no mester keda solamente na palabra so. Y cu awe no mester ta un ‘punto’, pero un ‘coma’. Aruba ta di opinion cu despues di e reconocemento y e disculpa di awe, mester sigui un proceso conhunto di sanacion y recuperacion, cu finalmente mester conduci na reconciliacion.

Pa loke ta trata Sanacion, Recuperacion y Reconciliacion

E grupo di dialogo Pasado di Sclavitud a duna recomendacionnan importante pa esaki, den e rapport ‘Ketenen van het Verleden. Ý manera e presidente, sra. Dagmar Oudshoorn, a indica corectamente, nan no ta recomendacionnan di e grupo, sino resumennan di e recomendacionnan cu hopi organisacion a haci den transcurso di e añanan. 
Caricom tambe a haci recomendacionnan den “Caricom Ten Point Plan for Reparatory Justice. From appology to action”. No tur recomendacion ta aplicabel pa Aruba, pero tin ingredientenan si pa un guia, di sanacion, pa recuperacion, pa reconciliacion pa Aruba tambe.
Esaki ta un punto crucial den historia den Reino, como cu awor nos tin e oportunidad pa traha na un manera colectivo y como paisnan igual riba un miho futuro. 

E pasado di sclavitud tin influencia riba e cooperacion politico den Reino, e desigualdad economico, enseñansa, idioma y cultura. Mester pone recursonan na disposicion pa, entre otro stimula y facilita investigacion, traha material di enseñansa pa informa nos hobennan miho y pa sana e efecto di e pasado di sclavitud. Pasobra desafortunadamente, nos no por draai e historia bek.
Banda di reconoce e pasado di sclavitud, mester discuti tambe tocante sanamento di e dolor emocional y trauma causa pa colonialismo. 
Pésey mi ta expresa e deseo cu riba 1 di juli 2023 – 160 aña despues di abolicion di sclavitud – tin un plan concreto elabora y cu a envolvi Aruba, mescos cu Corsou, Sint Maarten, Boneiro, Saba, Statia y Surnam, den su realisacion. Es mas, cu e coordinacion ta den man tambe di e pais- y islanan Caribense. Gobierno Arubano lo coopera cu pleno conviccion cu esey y kier envolvi grupo- y organisacionnan den comunidad den esey, ta esey ta loke e proceso realmente ta trata di dje. Parlamento di Aruba tambe, y nos institutonan. Nos tin huiswerk pa haci y nos kier haci esey conhuntamente. E ora ey numa nos por papia di un comienso nobo.

Recomendacionnan pa e ruta cu conhuntamente nos tin cu cana na Aruba y den Reino, tin pues na abundancia. Awor nos mester percura pa e accionnan. Di disculpa pa accion!
Y ta keda na nos generacion pa logra esaki, casi 160 aña despues cu 480 Arubiano a keda declara liber. 
Sclabitud no mag di ta un fuente di berguensa, sino un fuente di orguyo y forsa; un prueba di determinacion pa hiba un bida humano y pa lucha pa libertad. Nos antepasadonan merece di haña reconocimento. Nan merece nos aprecio, pasobra e lucha pa libertad ta e curason di nos historia Arubiano, manera nos a demostra durante e lucha pa Status Aparte, y manera nos a demostra desde 1986 como pais chikito, pero firme.

P’esey 19 di december 2022 ta un dia historico y e comienso di e ruta pa sanacion, recuperacion y reconciliacion.
Mi ta tene boso, gobiernu Hulandes, na e promesa haci awe.

Cu boso permiso, mi ta dirigi mi na e pueblo Arubiano na Papiamento.