Discurso di Secretario di Estado Eric van der Burg na Aruba (Papiamento)

Bon dia, dama y cabayero,

Danki pa por tei awe presente!

Excelencianan, dama y cabayero:

Nos a caba di scucha e discurso di Prome Minister Rutte.

El a pidi disculpa den nomber di gobierno Hulandes pa, y mi ta cita:

“e accionnan di estado Hulandes den pasado: postumamente na tur persona sclavisa cu a sufri tal trato riba henter mundo, nan yiunan, y na tur nan descendientenan te aki y awor".

Fin di e cita.

Cu esaki, Hulanda kier haci un comienso nobo na e sistema di trata cu historia di sclavitud.

Gobierno Hulandes ta baha cabes cu berguensa y ta extende un man na esnan cu te dia di awe ta sinti consecuencia di e pasado ey.

Na mes tempo, mi kier expresa mi gradicimento na e personanan y gruponan cu a traha durante hopi aña pa e reconocimento aki.

Sin nan, nos lo no a yega na e conclusion cu e paso aki ta corecto y necesario.

Dama y cabayero,

Tambe e habitantenan di e isla aki, e antepasadonan di hopi di boso, a sufri sclavitud.

Nan tambe a comberti den victima di e barbaridad aki debi na e Hulanda di mi antepasadonan.

Den cada parti di e antiguo Reino ey cos tabata diferente.

Aruba tabata demasiado seco pa plantacion na gran escala.

Pero net despues di aña 1800, economia di Aruba a florece.

Y e cantidad di persona sclavisa tambe a aumenta, na casi 500 na 1840.

Nos mester ta consciente cu nos no sa mucho of no sa exactamente.

Den e ultimo añanan, por ehempel, cada bes e asina yama "sclavitud cora" ta bira mas cla.

Diferente cu e personanan di ascendencia Africano, e indigenanan a carga formalmente e etiket como humano.

Pero den practica, nan tambe a bira victima di pensamento di superioridad.

Mescos cu otro persona sclavisa, nan tabata tin cu haci trabou forsa y tambe ser bendi.

Relativamente reciente, a registra storia tocante presencia di e asina yama "pseudo-catibo indjan" te cu incluso principio di siglo binti na Aruba!

Destino di e catibonan na Aruba ta documenta, entre otro, den e buki titula Slaven zonder Plantage di Luc Alofs.

Pero, tambe tin hopi testimonio oral registra pa Pader Brenneker den e serie di buki Sambumbu.

Hopi biaha a constata cu e trato di esnan sclavisa na Aruba tabata mas suave cu na otro parti di reino e tempo ey.

Pero esey ta bisa mas di e grado di crueldad aya cu e grado di civilizacion di e doñonan di catibo na Aruba.

Tambe, den e storianan traspasa di Aruba, bulpes hopi biaha no ta mucho leu, y e abuso mental y fisico tambe ta parti di e repertorio acepta di hopi miembro di e clase dominante.

Tambe tin storia di persona cu semper a resisti e inhusticianan cu a comete contra nan.

Un di e personanan ey tabata Virginia Dementricia Gaai.

El a lanta den un asina yama "hogar di catibo" di un prominente famia Hulandes.

Tabata spera di dje cu e lo a realisa trabou suave pafo den campo y, mientrastanto, tene su mes na e numeroso reglanan na cua esnan sclavisa mester a tene nan mes.

Pero Virginia tabata rebelde y orguyoso.

E tabata bisti paña cu tabata pertenece na e famia y desfila cu nan. Y despues cu a sentenci’e na trabou forsa, el a hacie di nobo.

Atrobe a impone trabou forsa riba dje, e biaha aki el a scapa.

A arest’e tres biaha mas, entre otro pa "desobedencia", causa bochincha den caya, y resistencia contra polis.

Mi mester bisa boso, den contexto di e tempo ey, specialmente desobedencia a hala mi atencion...

Hopi cos ta mustra cu Virginia tabata hopi leu adelanta pa su tempo.

Mi sa cu awor tin un caya na Rotterdam cu ta carga su nomber.

Mi ta compronde tambe cu tin plan aki na Aruba pa crea un monumento pa record’e. Mi ta aploudi esaki cu satisfaccion y mi lo kier contribui na esaki.

Permiti mi bolbe na e situacion di Aruba den e añanan cuarenta di siglo diesnebe.

Aruba a pasa den un tempo di secura largo durante e periodo ey, cu a afecta e catibonan prome y mas pisa.

No tin trabou, y hopi doño di catibo tin cada bes menos placa pa cumpli cu hasta e necesidadnan basico di bida di esnan cu ta depende di nan.

Mortalidad bou di esnan sclavisa ta aumenta, specialmente bou di mucha.

Entre 1841 y 1850, no menos cu dos di cada cinco persona sclavisa ta muri, incluso 23 mucha bou di tres aña.

Sim embargo, tin un overschot den nacemento y e cantidad total di persona sclavisa ta subi pa casi 600 na 1849.

For di mita di siglo diesnuebe, e cantidad di persona sclavisa na Aruba a cuminsa baha, tanto relativamente como absoluto.

A bende hopi di nan, algun a cumpra nan libertad, otro a scapa.

Ademas, hopi pais ya a bay over na aboli sclabitud;

Inglatera a hacie na 1833, Dinamarca y Francia a sigui na 1848.

Pero na Hulanda, e proceso ta tuma luga bergonsosamente pocopoco.

Na juli 1862 a dicidi finalmente pa aboli sclabitud, y e aña siguiente, casi cinco shen persona finalmente ta haya nan libertad na Aruba.

Esey no ta conduci di biaha na mehoracion practico importante.

Hopi ta keda dependiente, aunke no mas di doño, sino awo di esun cu ta duna nan trabou.

Dama y cabayero,

Despues di abolicion di sclabitud tambe, esnan recien libera mester a mira pa nan sobrebibi prome cu tur cos.

No tabata tin tempo pa wak patras, nan tabata kier bay dilanti den bida.

Mira patras, tabata principalmente doloroso.

Un ilustracion sorprendente di esaki por topa den e buki Ons Eilandje Aruba di Laura Wernet-Paskel.

E ta describi con poco despues di abolicion di sclavitud, dos persona ta dal den otro riba caya.

Tur dos ta antiguo catibo.

E tempo ey nan a traha hunto riba un plantacion.

Nan tabata piki cochiniya, un insecto cu tabata piki pa su pigment cora.

Pero e homber mientrastanto a casa cu un hende di su propio circulo, mientras cu e muhe awo tin un notable di e isla como pareha.

Na momento cu e homber a dirigi su mes na dje, el a reacciona ofendi.

Di unda e hombre ta saca e derecho di papia cune?

E no kier pa record’e di su pasado.

Pero e homber si.

El a adkeri e derecho di papia cune na momento cu nan tabata piki cochiniya hunto.

Mi ta wak e incidente aki como un ilustracion di e tur e tanto formanan cu hende por keda victima hopi tempo despues di un pasado cu a afecta nan.

Esaki no ta bisa hopi tocante e personanan aki mes.

E ta bisa si hopi tocante e sistema cu a haci nan daño.

Y finalmente, e ta bisa algo tocante esnan cu tabata responsabel pa e sistema ey, cu a cre’e y a manten’e.

Tabata nos, e Hulandesnan.

Segun historiado Luc Alofs, emocion y mecanismo, manera Wernet-Paskel ta describi, ta parti di e splicacion di poco interes cu tabata existi durante hopi tempo na Aruba pa pasado di sclavitud.

E poco cu e interes ey tabata, por ehempel, a haci su mes evidente na 1913, durante e di cincuenta aniversario di abolicion di sclavitud.

Na e momento ey na Aruba, e antiguo catibonan y nan descendientenan a duna di conoce cu ya nan no tabata wak ningun rason pa conmemora e emancipacion.

E gobernador di e tempo ey, Beaujon, a constata den su diario cu e dia a transcuri "sin ningun festividad"...

Excelencianan, dama y kabayeronan, Arubanonan, y sigur tur e apreciado descendientenan di tur esnan cu a ser haci catibo,

otro aña lo cumpli 160 aña cu tabata tin un fin legal na sclavitud.

Tambe ta 150 aña cu libertad di tur restriccion tambe tabata un hecho pa e ultimo personanan concerni.

Mi ta spera cu e dia aki, na caminda pa 1 di juli 2023, marca e comienso di un dialogo mas profundo tocante nos pasado.

E dialogo aki mester profundisa comprondemento.

Tocante e propio pasado.

Tocante con e pasado ey ta sigui afecta e presente.

Tocante funcionamiento di racismo, e tempo ey y awe.

Y tocante e emocionnan enormemente compleho cu racismo y relacion di pasado ainda por trece.

Tur esaki ta tuma tempo y esfuerso, pasobra ainda no ta tur hende ta suficientemente consciente di e gravedad di e pasado ey y di e necesidad pa reconciliacion.

Awe, gobierno Hulandes ta extende un man.

No como un conclusion, sino como un invitacion pa un comienso nobo.

Como prome paso concreto, mi ta expresa mi apoyo pa un serie di iniciativa. Mas tanto hende posibel mester haya e oportunidad pa siña tocante e pasado.

P’esey mi kier haci posibel e re-impresion di e buki di Luc Alofs tocante historia di sclavitud na Aruba.

Ademas, mi kier haci posibel mas digitalisacion di archivo colonial di Archivo Nacional di Aruba.

Pa asina e personanan na Aruba cu ta desea, por obtene un vision mas facil y miho di su propio historia familiar.

Manera mi a bisa prome, mi kier contribui na un memorial di e Virginia Dementricia Gaai orguyoso y rebelde ey.

Mi ta pidi boso pa nos cana hunto pa un miho futuro.

Mi ta yama boso masha danki.