Diskurso minister Dijkgraaf (OCW) durante kongreso NiNsee (Papiamentu)

Skucha un pasado polifóniko

Bon tardi tur hende,

I pa tur hende ku tambe ta mira òf skucha den un otro zona di tempu:
Gu morgu, Bon dia, Good morning.

Aña pasá mi tabata di bishita na tantu Islanan Ariba komo Islanan Abou. Otro siman mi ta bishitá Sürnam. I mi a hiba hopi kòmbersashon na Hulanda Oropeo. Kada bia mi ta gosa inmensamente di e diversidat riku na komunidat i historia personal. Pero kada bia mi ta mira tambe kon pasado ta sigui primi un stèmpel riba bida di asina tantu hende di awendia. Anto esei ta toka mi profundamente.

Na Sint Maarten un señora a kontá mi ku ora el a tende tokante e aña konmemorativo benidero, su promé reakshon tabata: “Dushi yu, ku boso ta bai selebrá un fiesta! Mi tambe por bini?”

Doloroso. I komprendibel. Manera e aña konmemorativo riba su mes ta doloroso. No ta un hubileo periódiko. I sigur no un fiesta. A dura hopi promé ku diskulpa a bin. I despues di un aña sigur e konmemorashon no a kaba.

Anto tòg, tin algu ta kèntel ku no por para mas.

Nos a kuminsá ku algu ku pa tempu largu nos no tabatin kurashi pa kuminsá kuné. Nos ta wak e doló di pasado den kara. Nos ta buska palabra, buska otro i buska un historia kompartí.

Mi ta sinti mi honrá di por papia awe na e simposio aki. Riba podio i den públiko – aki na Utrecht i tur kaminda ku bo ta konektá ku nos – mi ta mira asina tantu hende ku a keda bati na un porta ku pa años tabata na rèndu, ku dies lòk. Nan a bati ku echo i emoshon, ku tur dignidat. Te ora e porta finalmente, demasiado lat, a habri pokopoko. Tranká, ta pip i krak.

Nos ta kòrda e diskulpa di Promé Minister Rutte riba 19 di desèmber. Nos tin espektativa pa e aña konmemorativo ku ta kuminsá otro luna. E siguiente frase despues di e koma, despues di kua lo sigui hopi mas signo di puntuashon. Bou di kua, mi ta spera, hopi raya. Paso tras di pasado nunka bo no por pone un punto.

Awe mi ke papia ku boso tokante e importansia di konosementu di nos historia. Kon nos, siñando di pasado di sklabitut, por siña konosé otro i nos mes mas mihó. 

I kon esei por yuda nos pa sigui huntu den futuro.

Historia ta bibu. E ta popular na televishon, den libreria, den sala di estudio di archivo i hasta den e medionan di komunikashon mas nobo. Hende gusta koba den pasado di nan mes famia, lugá di biba òf pais. Pa motibu ku e ta bisa mas di bo mes – kon bo a bira e hende ku bo ta, unda bo raisnan ta.

Kuentanan históriko, pelíkula i ‘podcast’ ta hiba bo e tempu ku a pasa bai. Nan ta representashonnan di pasado. Literalmente: re-presentashon. Nan ta bolbe hasi presente loke no tei mas. Pero nan ta un representashon tambe den e sentido di persensia di sierto hende. Tin hende ta representá den e kuentanan históriko, hopi otro hende yùist no ta. I esei ta algu pa ta konsiente di dje!

Kua stèm ta predominá, kua ta zona poko poko, kua nò? Kua stèm a zona fuertemente un tempu, pero konsientemente no a tende nan, tene nan for di podio, silensiá? E silensio i bashí grandi ei den historia no tei sin mas. Tin akshon deliberá su tras. Manera pintornan ku a pinta e plantashi di mas luhoso, pero intenshonalmente a laga e hendenan ku tabata hasi trabou bou di kondishonnan inhumano for di bista. A gòm paga nan eksistensia.

Pues laga nos, konsiente di tur esaki, mira e historia dominante di e pasado hulandes ku un bista kritiko.

E ora ei nos ta mira ku e kuenta aki no ta kompleto, di un banda so i p’esei no ta representativo. Pa motibu ku aktivamente a gòm paga bida di hende. Den e historia ei– mi a siña na skol, i kasi sigur hopi di bosonan tambe – a presentá e Repúblika di siglo diesshete komo e promé ekonomia moderno na mundu. Komo un Siglo di Oro, ku hoya di korona i un armada poderoso, siudatnan presioso i arte i siensia próspero.

Pero esei no ta e historia kompleto. E splendor aki tabata konektá ku e komersio sitemátiko di katibu. A paga un preis haltu p’e. Pero pa gran parti no a skibi e pasado skur ei. I den kaso mes ku a not’é , hopi bia ta den márgen, wak otro banda tabata mas fásil. No tabata pas ku e imágen ku hopi hulandes  tabatin di nan mes. Asina a relativá e violensia, ku a dura algun siglo, pa djis un asina yamá página pretu, djis un eksepshon. Ai, e sklabitut na Hulanda no tabata dje malu ei, sigur si kompar’é ku otro pais?

No tabata fásil ei. Na dado momentu Repúblika tabata e komershante di katibu mas grandi di mundu. I e pais ku a abolí sklabitut komo un di e últimonan na Oropa? Esei tabata Hulanda.

Laga nos konta e historia kompleto. Kon komersiantenan hulandes di katibu durante mas di tres siglo tabata kometé krímen kontra humanidat tur kaminda na mundu. Tabata lastra hende saka nan for di nan kas, ranka nan di nan famia i hòrta nan dignidat. Usá komo merkansia, transportá komo bestia, i usá komo artíkulo ku por a benta afó.

Na Afrika Oksidental a sekuestrá adulto i mucha i barka i lastra nan hiba rònt oséano atlántiko. Entre otro na Sürnam, Aruba, Boneiru, Kòrsou, Saba, Sint Eustatius i Sint Maarten. Awendia tur ta anterior kolonia hulandes. Tabata obligá nan pa hasi trabou hopi pisá komo katibu riba plantashi. E mala suerte ei tabata toka e indígenonan tambe, ku tabata biba einan hopi promé ku oropeonan a establesé nan kolonianan. Ku nan trabou hopi pisá, esnan sklabisá tabata satisfasé e hamber ultramar kresiente pa produktonan luhoso manera suku, kòfi i tabaku. Tambe na e otro banda di mundu, na Asia, Hulanda tabata grandi den sklabitut.

Yegando e aña konmemorativo, mas i mas ta zona e stèmnan silensiá. Keda sin skucha nan ta parse kómodo, pero ta pobresa. Pasobra bo ta ninga bo mes konosementu. Pasobra bo no ta gara e chèns pa siña di pasado. I prinsipalmente pasobra bo ta aislá bo mes di tur e hendenan ei ku semper sí a sinti e doló di pasado. Nan sa: mi antepasadonan ta bin di Afrika, ku violensia a transportá nan i pone nan traha, komo propiedat di otro hende. Ku te ainda ta tende ekonan di sklabitut den kuentanan di famia, kantika i ritual.

Awor ku e representashon di pasado ta birando mas kompleto, i ku mas variashon, algu mas ta bin na bista. I esei ta resistensia . Resistensia chikí i resistensia grandi. Podernan kolonial tabata preferá di deshasí di e historianan akí, pero esei tòg no a logra. Anto ta p’esei nos konosé i ta konmemorá Virginia Dementricia na Aruba awendia, ku a hui di plantashi i resistí polis.

Tula, ku a guia un rebelion na Kòrsou. Inspirá pa e lucha pa libertat na Haiti despues di revolushon franses, el a rasoná: dikon nos aki na Kòrsou no ta liber ainda awor ku Hulanda a bira teritorio franses? E historia di Tula ta mustra ku hende i akontesimentu, na 1795 kaba, mundialmente ta konektá ku otro, manera wowonan di e kadena di historia.

Nos ta konmemorá luchadónan pa libertat manera Jolicoeur, Boni i Baron na Sürnam. I ta menshoná nòmber di e balente One-Tété Lohkay na Sint Maarten. El a hui for di plantashi i resistí e sistema.

Pero tin tambe un kantidat di hende ku a resistí, buska libertat i keda anónimo. Pa motibu di tur e aktonan di resistensia, silensioso i duru, finalmente sklabitut no tabata sostenibel mas. E heroismo di tur e hendenan aki ainda ta yena nos ku rèspèt òf orguyo. I ta inspirá nos pa e kaminda nos dilanti.

P’esei ta bon pa kada be desaroyá perspektiva nobo tokante pasado di sklabitut. Pero e pasado aki hopi bia ta un mondi impenetrabel. E komersiantenan hulandes di katibu i doñonan di plantashi tabata tene nan atministrashon metikulosamente. E man ku tabata suta ku zjuip i oprimí tabata e mesun man ku tabata skibi i selekshoná. I ku esei determiná loke mester keda kòrda i loke mester lubidá.

Relevante pa státùs i balor di esnan sklabisá, tabata asuntunan manera nòmber, fecha di nasementu, sekso i malesa kontagioso. Tur ta informashon real na benefisio di maneho operashonal, anotá for di e wowo friu di tenedó di buki di e doño di e plantashi. Ku a resultá den archivo, asina ofresé un bista den pasado, pero via un lèns ku ta deformá.

Na aprel mi tabata na Saba Heritage Center. Personanan ku ta purba lokalisá nan antepasadonan hopi bia ta dal den un muraya genealógiko. Por ehèmpel pa motibu ku fam a kambia den transkurso di e historia di famia. E hulandesnan akí no por lokalisá nan antepasadonan pasobra un dia konsientemente a hasi nan imposibel pa rekonosé. Tabata einan i na e momentu ei ku mi a realisá loke ta nifiká ora nan kòrtá lòs bo for di bo pasado. Ora a kòrtá bo liña di bida na un manera abrupto, bo raisnan ta na un otro kontinente sin por haña nan.

E kos doloroso ta: si bo ta bin di un grupo di poblashon kaminda konsientemente a dokumentá masha poko, abo por ta esun ku mas karga di pasado. Pasobra e tiki ku bo ta haña tokante bo antepasadonan, ta solamente konfirmá bo kondishon di víktima. I no tur e otro aspektonan profundamente humano di amor i orguyo i speransa i kurashi. Èkstra motivashon pa koba mas hundu ainda pa buska e tesoronan di lucha i resistensia.

Ku ta difísil pa haña akseso na pasado, ta debí tambe na e tendensia kolonial pa separá, den pensamentu i den akshon. No djis distinguí, sino realmente ku echo krea un diferensia entre hende, ku marginalisashon i eksklushon. Asina tambe nifikashon di e palabra ‘diskriminá’ a desaroyá di ‘hasi distinshon’ pa ‘trato desigual’. E tendensia pa hasi distinshon tabata un legitimashon pa mira hende komo otro, no igual. Tabata hasta un kondishon bou di kua e maldat di sklabitut por a surgi. Asina por a sosodé ku hende pretu no tabata próhimo mas pa kristian òf siguidonan di e filosofia di Iluminashon. Hende blanku tabata hasta atribuí na hende pretu karakterístikanan di bestia, manera di pensa infantil, sintimentunan limitá, i un kurpa ku bon mirá solamente tabata sirbi pa trabou pisá. No tabata un bida digno pa registrá.

Ayera e luna di konmemorashon di Keti Koti a kuminsá. E kadenanan di sklabitut a kibrá. Pero kon liber nos ta ku otro ora aktualmente ta zundra hende riba kaya, tin ménos chèns pa haña un trabou i kada bia ta mira ku ta otro hende ta haña kas? Si e porta supuestamente ta habrí pa tur hende, pero tin algun ku mester para te patras den rei, komo ku e spiritu di distinshon ainda ta aktivo? Kon liber nos sosiedat ta ora studiantenan ku ta buska un lugá pa kore stazje ta haña rechaso tras di rechaso pa motibu di nan nòmber, koló di kueru òf aparensia? Kon liber nos sosiedat ta ora gobièrnu mes ta esun ku ta ekskluí? Ku profilashon étniko, algoritmo òf reglanan ku tin efekto diskriminatorio? E ‘toeslagenaffaire’ (tokante supsidio adishonal) ta mustra na un manera doloroso kon siglonan di pasado di sklabitut ainda por kadená hende. Kon tur e siglonan akí por sigui tin efekto den henter nos komunidat.

I e efekto aki riba su mes ta un historia. Abolishon di sklabitut no tabata fin di un pesadia despues di kua tur kos tòg a sali bon. No: kadena kibrá, yabi tira afó, libertat, alegria. No, pa kuminsá gobièrnu hulandes na 1863 a paga un kompensashon pa entrada pèrdí, no na esnan sklabisá, sino na e anterior doñonan di katibu. Un gran parti di esnan sklabisá mester a sigui traha dies aña mas bou di supervishon di estado. Ora a surgi eskases di trahadó, a manda buska hindustan, yavano i chines pa traha na Sürnam komo trahadó di kontrato na plantashi, bou di kondishonnan sumamente difísil i pa suèldu miserabel.

Tur e añanan despues di abolishon di sklabitut, e pasado di sklabitut a sigui tin efekto, den diskriminashon, marginalisashon i restrikshon. Tantu den e kolonianan anterior komo den e parti oropeo di Hulanda.

Papia bo lenga materno, pa hopi tempu tabata tabú. Na skolnan básiko na e kolonianan anterior, muchanan por a menshoná tur e stashonnan di trein entre Groningen i Delfzijl for di nan kabes. Pero tokante historia di nan mes pais nan no tabata siña nada.

E parti ei tambe di nos historia kompartí, e efekto den pasado, meresé hopi mas atenshon. I pues tambe e hendenan ku den e periodo aki despues di abolishon di sklabitut a bringa pa igualdat, libertat i derecho pa un identidat propio.

Nos ta bispu di e aña di konmemorashon di pasado di sklabitut. Ta organisá hopi aktividat for di abou. Pa, di parti di i for di komunidat. Gabinete ta pone por lo ménos 4 mion euro adishonal disponibel pa aktividatnan kultural, sosial i edukativo for di komunidat. Ta añadi e suma aki na e 2 mion euro ku anteriormente a primintí. Miembronan di gabinete lo asistí i partisipá na hopi lugá, i pa mi mes persona, esei ta konta sigur.

Den un aña di tempu e pasado di sklabitut lo no penetrá berdaderamente den nos memoria kultural kolektivo. Tambe hopi despues di 2024 nos lo tin ku sigui konmemorá, investigá, agregá perspektiva nobo, saka historianan skondí for di sombra. Pasobra nada no ta mas kambiabel ku historia.

En bes di skibi é historia nos ta skibi hopi historia. No tin niun perspektiva úniko ku ta akapará tur. Nos lo bolbe topa partinan bashí. Pero esei riba su mes ya ta un ganashi. Pasó si bo ta konsiente di e bashínan den nos konosementu, a lo ménos bo sa loke bo no sa. Ku un bista habrí, hasiendo uso di nos kuriosidat, asombro i imaginashon, seguidamente nos lo purba yena e bashínan den nos konosementu.

Mi tin speransa. Un historia polifóniko por yuda nos komunidat pa traha espasio pa tur hende i pa kombatí ideanan opresivo. Nos komunidat mester por hala rosea.

P’esei di un banda nos tin mester di medida fuerte. Leinan ku ta imponé trato igual. Akuerdonan manera e pakto di stazje di febrüari, pa eliminá diskriminashon di stazje.

Pero di otro banda nos mester tambe di e forsanan suave pa sleip suavisá maneranan di pensa prekonsebí. Ku e forsanan aki di konosementu i rekonosementu, di toleransia i hustisia, nos por siña muchanan for di chikí tokante e pasado di sklabitut. Protehá i balorá kustumber, edifisio i otro herensia. Registrá historia/kuenta promé ku nan disparsé i kompartí esaki ku otro. Utilisá e rikesa di arte i kultura pa visualisá esei. I hasi mas investigashon i plama konosementu. Bo ta komprondé, ta algu speshal pa hustamente den e tempu di kambio aki ta minister di Enseñansa, Kultura i Siensia.

Dia Promé Minister Rutte a diskulpá su mes na nòmber di gobièrnu di Hulanda na desémber, el a enfatisá – ku rason- ku niun hende ku ta biba den e tempu aki no ta karga kulpa personalmente pa sklabitut. Esei ta habri kaminda pa huntu nos diskubrí kon historia a forma nos tur. Pa mustra bunita i mahos, forsa i debilidat, hustisia i inhustisia, orguyo i bèrgwensa. Pa sinti un konekshon ku bo antepasadonan, pero kisas tambe un klof. Historia no ta dal un buelta i bini bèk, pero huntu nos por dirigí futuro.

Aunke niun hende no ta karga kulpa, ta hopi humano pa sinti kulpa indirekto pa e pasado inimaginabel aki. Por ehèmpel si bo mes antepasadonan tabata poseé plantashon. Of kisas mas konfuso ainda, si bo deskubrí ku den bo antepasadonan no solamente tabatin un persona ku tabata sklabisá, sino tambe un doño di katibu.

Historianan kompliká, matisnan nobo: nan ta pertenesé na un historia polifóniko. Nunka no laga sintimentu di kulpa i bèrgwensa paralisá bo. Ekspresá bo mes, hasi algu kuné. Us’é pa kambia nos futuro kolektivo. Mi ta konsiente ku esaki por pidi hopi mas di un persona ku di otro. Mi sa tambe ku rasismo ta un mònster ku hopi kabes ku kada bes di nobo ta saka su kara mahos. Historia no ta hasi hende kulpabel, pero komportashon i ekspreshonnan den presente sí por hasi esei.

Konosementu por konektá hende ku otro. I pa esei sorprendentemente nos mester di e ret antiguo atrobe. Dokumenton i opheto ta plamá rònt mundu, di sker i pèrdí for di bista, den spor di tur e bidanan humano desplasá. Laga nos bolbe konopá awor tur e puntanan di e ret mundial ei, ku métodonan sientífiko di awendia i sin e relashonnan skèins di ántes. Laga nos trese huntu ekspertisio for di tur direkshon di bientu. Konekshon nobo ta trese konosementu nobo. Ken por ta kontra di sa mas?

Traha un historia kompartí ta nifiká: trese tur pida di pùzel huntu atrobe. Ku investigashon sientífiko, ku bòltu den e memoria kultural,  den tradishon, kantika i ritual. Den artefakto, paisahe i edifisio. Skuchando e stèm di antepasadonan ku ta resoná den kuentanan di famia.

Nos mester hasi lihé pa mas rápido posibel pone patrimonio den bon estado i preserv’é, pasó awor literalmente  e ta kibrá na pida pida i ta disparsé. Nos mester kore un máratòn, pa hopi tempu despues di e aña konmemorativo tambe, sigui duna stèm i perspektiva nobo un podio. Den museo, klas di skol i oula di kolegio. I den enkuentronan sientífiko manera awe.

Kerido presentenan, mi ta konkluí .

Nos a proponé pa para ketu den e aña konmemorativo na nos historia kompartí. ‘Mi tambe por bin?’ e pregunta sarkástiko a zona na Sint Maarten. ‘Gustosamente, lo mi bisa, ‘Bo ta bonbiní’. Laga tur hende sinti nan mes bonbiní pa eksperensiá e aña konmemorativo aki. Pa siña, rou, konmemorá i selebrá libertat. Pa eksperensia kon un historia, un pais, un persona por habri su mes i duna espasio na próhimo. Na esnan ku diariamente ta sinti e doló di pasado, na esnan ku ta preferá neglishá e doló, na esnan ku ke konosé e historia kompleto i tambe na esnan ku ta pensa pa promé bia: hei, nunka mi no a pensa ku e sklabitut ei  tin di aber ku mi tambe.

Habrí bo mes pa e pasado di un otro ta duna komprondementu pa e otro. Mi ta spera ku e simposio di awe ta yuda generá mas konosementu, mas komprondementu i mas konekshon. I asina trese e futuro kompartí ei mas serka.

Pasobra kon nos sa unda nos ke bai, si nos no sa for di unda nos ta bin?

Masha danki.